Praca na czarno, praca bez umowy, szara strefa czy gospodarka cienia – wszystko to określenia nieuczciwej praktyki, którą wciąż możemy zaobserwować na polskim rynku pracy. Sytuacja, gdy pracownik podejmuje się pracy, choć umowa pomiędzy nim a pracodawcą nie jest w żaden sposób sformalizowana, niesie za sobą poważne konsekwencje zarówno dla jednej, jak i drugiej strony. W jaki sposób powstaje szara strefa i dlaczego decydujemy się pracować na czarno? Sprawdzamy, co grozi za nielegalne zatrudnienie!
Spis treści
Szara strefa – co to?
Szara gospodarka, gospodarka cienia czy gospodarka nieformalna to synonimiczne określenia dla szarej strefy. Ta jest pojęciem niezwykle szerokim, ale często pozostawiającym pewne niedopowiedzenia. Czym w rzeczywistości jest szara strefa i jakie jest jej znaczenie?
Szara strefa jest określeniem części gospodarki, która działa na granicy prawa lub w sposób nielegalny. Dotyczy ona prowadzenia działalności gospodarczej, która znajduje się poza oficjalnym obiegiem podlegającym kontroli państwa. Wobec tego dochody osiągane z danej działalności są ukrywane chociażby przed organami podatkowymi czy celnymi. W praktyce szara strefa oznacza nielegalny obrót legalnymi towarami i usługami.
Pamiętaj!
Szara strefa dotyczy działalności legalnej, ale niewykazanej w jakichkolwiek statystykach. Obejmuje ogół niezarejestrowanej działalności gospodarczej, która w momencie zarejestrowania przyczyniłaby się do realnego wzrostu PKB.
Z pojęciem szarej strefy bardzo często łączona jest praca na czarno.
Szara strefa – jak powstaje?
Nieformalny sektor gospodarki, jakim jest szara strefa, bardzo często wynika z nieprzestrzegania regulacji dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej. W rzeczywistości jest to jednak spore uproszczenie nieobrazujące całokształtu powstania gospodarki cienia. Jednym z motywatorów jej kształtowania są między innymi wysokie koszty prowadzenia legalnego biznesu, których przedsiębiorcy nie są w stanie pokryć. Do tego dochodzi chęć obniżenia kosztów zatrudnienia, która z drugiej strony – z punktu widzenia pracownika – wydaje się korzystna. Pracownik może bowiem liczyć na wyższe wynagrodzenie niż mógłby otrzymać, pracując na zasadzie legalnych form zatrudnienia. Niejednokrotnie otwartość pracownika na szarą strefę i pracę na czarno podyktowana jest jednak obawą braku możliwości podjęcia legalnej pracy. To właśnie ze strachu przed ewentualnym bezrobociem wiele osób decyduje się na podjęcie tzw. pracy na czarno.
W opinii społeczeństwa bardzo często możemy spotkać się ze stwierdzeniem, że przyczyną powstania szarej strefy jest nieumiejętnie prowadzona pomoc społeczna, która drastycznie zmniejsza szanse na podjęcie oficjalnego i legalnego stosunku pracy. W praktyce sprowadza się do sytuacji, w której osoba pobierająca zasiłek od państwa decyduje się podjąć pracę na czarno, by nie stracić dodatkowego źródła finansowania.
Szara strefa a praca na czarno
Zagadnieniem nierozerwalnie związanym z pojęciem szarej strefy jest wspomniane wcześniej zatrudnienie na czarno. Według Głównego Urzędu Statystycznego jest to:
praca najemna wykonywana bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, bez względu na sektor własności (również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych).
Dalej możemy przeczytać, że: z tytułu wykonywania pracy nierejestrowanej, pracownik nie uzyskuje ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych.
W obliczu powyższego, praca na czarno jest niczym innym jak wykonywaniem przez pracownika obowiązków bez pisemnego potwierdzenia, a tym samym bez zgłoszenia faktu podjęcia stosunku pracy do ZUS. Proceder ten w dalszym ciągu jest dużym problemem społeczno-ekonomicznym w Polsce, na który nadal decyduje się wielu pracodawców. Warto jednak pamiętać, że jest on nielegalny i podlega karom ustalonym w Kodeksie pracy.
Pamiętaj!
Legalne zatrudnienie pracownika oznacza dopełnienie koniecznych formalności, takich jak podpisanie z pracownikiem umowy, zgłoszenie go do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego, a w przypadku zatrudnienia osoby bezrobotnej – zgłoszenie tego faktu do urzędu pracy.
Z kolei posiłkując się zapisami Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, należy zaznaczyć, że nielegalna praca czy praca nierejestrowana obejmuje między innymi:
-
zatrudnienie pracownika bez potwierdzenia na piśmie rodzaju zawartej umowy oraz jej warunków,
-
niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego,
-
podjęcie zatrudnienia przez osobę bezrobotną lub wykonywanie innej pracy zarobkowej bez powiadomienia o tym powiatowego urzędu pracy,
-
nielegalne wykonywanie pracy przez cudzoziemca bez odpowiedniego zezwolenia.
Pamiętaj!
Praca na czarno oznacza wykonywanie przez pracownika określonych obowiązków służbowych i otrzymywanie za nie wynagrodzenia, bez prawa do żadnych świadczeń i jakiejkolwiek gwarancji prawnego zabezpieczenia otrzymania należnej zapłaty.
Czytaj także: The Big Stay, czyli pozostanie w dotychczasowym miejscu pracy. Nowy trend czy strach?
Szara strefa w Polsce – ile wynosi?
Informacje dotyczące polskiej gospodarki nie nastrajają optymistycznie. Szara strefa w Polsce nieustannie rośnie i jest to fakt trudny do podważenia. Według najnowszych szacunków i raportu Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych z 2022 roku szara strefa w gospodarce może wynosić nawet 18,9 proc. PKB, czyli około 590 mld zł. Wpływ na to ma między innymi niestabilna sytuacja geopolityczna i słabsza sytuacja gospodarcza kraju, ale także niejasne i bardzo często niespójne przepisy prawne, które wynikają chociażby ze zmian podatkowych i Polskiego Ładu.
Przyczyny podejmowania pracy nierejestrowanej
Praca nierejestrowana i nielegalne zatrudnienie bardzo często jawi się jako układ pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, który ma przynieść korzyści dla obu stron. Z punktu widzenia pracodawcy praca bez umowy znacznie zmniejsza koszty utrzymania pracownika, ponieważ nie niesie za sobą obowiązku odprowadzania składek ZUS czy podatków. Dzięki temu pracodawca może zaoferować podwładnemu znacznie wyższe wynagrodzenie niż ten otrzymałby, pracując na podstawie oficjalnej umowy o pracę.
Patrząc jednak na to z drugiej strony, dane gromadzone przez GUS rzucają światło na motywatory, które kierują osobami decydującymi się podjąć pracę bez umowy. Bardzo często głównym powodem dla osób podejmujących się pracy na czarno jest brak możliwości znalezienia legalnego zatrudnienia, bezrobocie i trudna sytuacja finansowa. Co więcej – osoba zarejestrowana jako bezrobotna w momencie zatrudnienia na czarno zachowuje otrzymywane świadczenia, a więc potęguje jedynie swoje dochody. Warto jednak mieć na uwadze, że konsekwencje pracy na czarno mogą okazać się bardzo dotkliwe.
Czytaj także: Platforma wiertnicza – praca, warunki, wymagania, uprawnienia, zarobki, kurs
Praca nierejestrowana – kto sprawdza?
Nielegalne zatrudnienie jest łatwiejsze do wykrycia niż nam się wydaje. Co ciekawe – często fakt pracy nierejestrowanej zgłaszają anonimowo sami pracownicy, czego efektem może być kontrola w firmie. Legalność zatrudnienia bardzo łatwo może sprawdzić wiele instytucji, takich jak chociażby Inspekcja Pracy, urząd pracy czy chociażby Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W każdej chwili wszystkie te organy mogą wezwać dowolnego przedsiębiorcę do przedstawienia dokumentów, które potwierdzą fakt legalnego zatrudnienia pracownika.
Praca na czarno – konsekwencje
Konsekwencje pracy na czarno – choć już wcześniej były bardzo dotkliwe – nie każdego zniechęcały do nielegalnych praktyk. Do końca 2021 roku za pracę na czarno konsekwencje ponosił przede wszystkim pracodawca.
A jakie są konsekwencje dla pracownika pracy na czarno? Osoba, która nie była zarejestrowana jako bezrobotna, a podjęła się pracy bez umowy, zazwyczaj nie ponosiła większej odpowiedzialności. Natomiast w przypadku, gdy pracownik pobierał zasiłek dla bezrobotnych, groziła mu grzywna w wysokości nawet do 5000 zł. Co więcej – obowiązkowe było także zwrócenie do urzędu skarbowego niezapłaconego podatku od nielegalnego dochodu wraz z odsetkami.
Pamiętaj!
Od 2022 roku wszelkie konsekwencje nielegalnego zatrudnienia, ale też wypłaty części wynagrodzenia pod stołem, aby obniżyć koszty utrzymania pracownika, ponosi wyłącznie nieuczciwy pracodawca.
Zmiany wprowadzone w Nowym Ładzie mają zachęcić pracowników do zgłaszania nadużyć, co pomoże wyeliminować szarą strefę. Kara za pracę na czarno dla zatrudnionych została natomiast zniesiona. Co więcej, pracownik, jako słabsza strona stosunku pracy, ma zapewnione bezpieczeństwo przed podatkowymi skutkami nielegalnego zatrudnienia.
Zgodnie z Polskim Ładem, czyli Ustawą z dnia 29 października 2021 roku zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw, konsekwencje nielegalnego zatrudniania dla pracodawcy to:
-
konieczność zapłaty podatku od wynagrodzenia za pracę na czarno lub części wynagrodzenia wypłacanego pod stołem,
-
przypisanie pracodawcy dodatkowego przychodu w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę za każdy miesiąc nielegalnego zatrudnienia,
-
zobowiązanie do zapłaty składek społecznych i składek zdrowotnych od wynagrodzeń pracujących nielegalnie osób,
-
brak możliwości wliczenia w koszty uzyskania przychodu wynagrodzeń i składek nielegalnych pracowników.
Praca na czarno a Urząd Skarbowy
Należy mieć na uwadze fakt, że zatrudnienie na czarno wcześniej czy później wyjdzie na jaw. Wystarczy podstawowa kontrola, którą przeprowadzi Inspekcja Pracy, by światło dzienne ujrzało nielegalne zatrudnienie pracownika. Wówczas inspektorzy zgłaszają pracę na czarno do Urzędu Skarbowego. Od tej pory to właśnie ta instytucja przeprowadzi wszelkie czynności mające na celu sprawdzenie naruszenia przepisów podatkowych. Pracodawcy – w zależności od tego, czy w świetle prawa dopuścił się wykroczenia czy przestępstwa skarbowego – grozi kara grzywny.
Pamiętaj!
Grzywna za przestępstwa skarbowe popełnione w 2023 roku wynosi:
-
od stycznia do czerwca – od 1163,30 zł do 33 503 040 zł,
-
od lipca do grudnia – od 1200 zł do 34 560 000 zł.
Wypadek w pracy na czarno
W przypadku kontroli sam fakt pracy na czarno może słono kosztować pracodawcę. Jego sytuacja znacznie pogorszy się w momencie, gdy pracownik zatrudniony bez umowy dozna wypadku w czasie pracy. Jak wówczas wygląda jego sytuacja? Czy osoba zatrudniona na czarno ma jakiekolwiek szanse na uzyskanie odszkodowania? Jak najbardziej!
Pamiętaj!
Pracownik zatrudniony na czarno może domagać się odszkodowania, jak i innych świadczeń ZUS.
W tym celu musi złożyć odpowiedni wniosek do ZUS-u, jednak warto uzbroić się w cierpliwość, ponieważ proces wypłaty świadczenia w takiej sytuacji może znacznie się wydłużyć. A co z pracodawcą? Ten zobowiązany jest do sporządzenia tzw. protokołu powypadkowego – tylko na jego podstawie pracownik może ubiegać się o odszkodowanie. Oczywistym jednak wydaje się, że wówczas fakt zatrudnienia pracownika na czarno ujrzy światło dzienne. To będzie z kolei wiązało się z konsekwencjami dla pracodawcy, łącznie z uregulowaniem zaległych składek.
Praca na czarno – najczęściej zadawane pytania:
-
Co to jest praca na czarno?
Praca na czarno, inaczej praca w szarej stefie, oznacza nielegalne zatrudnienie, w ramach którego pracownik nie ma umowy o pracę, nie jest zgłoszony do ZUS i nie odprowadza się za niego składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.
-
Jakie są konsekwencje pracy na czarno w Polsce?
Praca na czarno w Polsce jest nielegalna i naraża zarówno pracownika, jak i pracodawcę na surowe konsekwencje. Pracodawcy grozą kary finansowe, kary więzienia, z kolei pracownik ponosi ryzyko poprzez brak dostępu do świadczeń socjalnych oraz brak zabezpieczenia ubezpieczeniowego w razie wypadku lub choroby.
