Niepełnosprawność bywa tematem tabu. W kontekście aktywności zawodowej kojarzy się z szeregiem barier trudnych do pokonania. Tymczasem nie każda niepełnosprawność powoduje niezdolność do pracy. Wg GUS w 2022 roku liczba aktywnych zawodowo osób z niepełnosprawnością w wieku produkcyjnym wynosiła 504 tysiące, z czego 474 tys. (94 proc.) stanowiły osoby pracujące. Jak dziś wygląda ich sytuacja na rynku pracy? Jakie prawa i obowiązki wobec pracowników z niepełnosprawnością mają pracodawcy, a jakie perspektywy rozwoju sami zatrudnieni?
Spis treści
- Osoby z niepełnosprawnością – kim są?
- Osoby z niepełnosprawnością na rynku pracy – statystyki
- Czas pracy osoby z niepełnosprawnością
- Dodatkowa przerwa w pracy
- Urlop wypoczynkowy
- Osoba z niepełnosprawnością w miejscu pracy – co musi zapewnić pracodawca?
- Zatrudnianie osób z niepełnosprawnością a dofinansowanie do wynagrodzenia
- Osoba z niepełnosprawnością – jak ją aktywizować zawodowo?
- Osoby z niepełnosprawnością na rynku pracy – najczęściej zadawane pytania
Osoby z niepełnosprawnością – kim są?
Niepełnosprawność postrzegana jest jako trwała zmiana w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka. Bardzo często jest tematem tabu. Nie potrafimy o niej rozmawiać i nie wiemy, w jaki sposób zachować się w kontakcie z osobą z niepełnosprawnością. Tę należałoby jednak oswoić i uświadomić sobie, że jest ona powszechniejsza niż mogłoby się wydawać. Zgodnie z danymi z 2022 roku, 27 proc. ludności Unii Europejskiej w wieku powyżej 16 lat ma jakąś formę niepełnosprawności. Jak wynika z szacunków Eurostatu, grupa osób z niepełnosprawnościami liczy nawet 101 mln. A jak wyglądają statystyki na naszym polskim podwórku?
Na koniec roku 2022 roku, w Polsce było 2,3 mln osób pobierających świadczenia emerytalno-rentowe lub zgłoszonych do ubezpieczenia przez płatników składek w ZUS, które posiadały orzeczenie o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niezdolności do pracy. Jak wskazują jednak dane rządowej strony gov.pl, w rzeczywistości osób z niepełnosprawnością może być znacznie więcej – od 4 do nawet 7 mln.
W przestrzeni publicznej możemy spotkać się z różnymi definicjami niepełnosprawności. Jej postrzeganie zmienia się także na przestrzeni lat. Często jest podyktowane zmianą podejścia społeczeństwa, ale także spojrzeniem poszczególnych organizacji. Według definicji ONZ „osoba niepełnosprawna" (dziś mówi się raczej o „osobach z niepełnosprawnością", co akcentuje, że niepełnosprawność nie definiuje danej osoby, ale jest tylko jedną z jej cech) – to jednostka doświadczona okresowym lub trwałym naruszeniem sprawności organizmu w zakresie fizycznym, intelektualnym, sensorycznym lub emocjonalnym. Ograniczenie sprawności może mieć charakter nabyty lub wrodzony. Wszystko to powoduje obniżenie, a niekiedy również uniemożliwienie samodzielnej egzystencji i skutecznego uczestnictwa w społeczeństwie. Osoba z niepełnosprawnością może więc doświadczyć trudności w codziennym życiu, w korzystaniu z usług publicznych czy spotkać się z wieloma barierami uniemożliwiającymi jej wejście na rynek pracy.
-
Orzeczenie o niepełnosprawności
Orzecznictwem o stopniu niepełnosprawności zajmują się Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności. Uzyskując takie orzeczenie, osoba z niepełnosprawnością może korzystać z różnego rodzaju świadczeń czy ulg.
Podstawą wydania orzeczenia o niepełnosprawności jest badanie stanu zdrowia pacjenta. Na tej podstawie możliwe jest zdefiniowanie trzech stopni niepełnosprawności – lekkiego, umiarkowanego i znacznego. Rozróżnia się je przede wszystkim z uwagi na zaawansowanie choroby i dysfunkcje organizmu.
Stopnie niepełnosprawności:
-
Lekki stopień niepełnosprawności – charakteryzuje się występowaniem naruszenia sprawności organizmu, które powoduje obniżenie zdolności do wykonywania pracy w porównaniu ze zdolnością cechującą osobę o podobnych kwalifikacjach zawodowych, z pełną sprawnością fizyczną i psychiczną.
-
Umiarkowany stopień niepełnosprawności – oznacza naruszenie sprawności organizmu powodujące niezdolność do pracy i pełnienia ról społecznych albo zdolność jedynie w warunkach pracy chronionej, przy pomocy częściowej lub czasowej ze strony innych osób.
-
Znaczny stopień niepełnosprawności – dotyczy osób z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolnych do pracy lub zdolnych jedynie do wykonywania pracy w warunkach pracy chronionej i stałej lub długotrwałej opieki innych osób. Osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności są niezdolne do samodzielnej egzystencji.
Czytaj także: ADHD a praca – czy trudno znaleźć zatrudnienie? Gdzie szukać pracy?
Osoby z niepełnosprawnością na rynku pracy – statystyki
Nie każda niepełnosprawność jest niepełnosprawnością powodującą niezdolność do pracy. Jak wynika z najnowszego dostępnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, współczynnik aktywności zawodowej osób ze stopniem niepełnosprawności w wieku produkcyjnym wzrósł w 2022 roku o 1,3 pkt. proc. i uplasował się na poziomie 34,2 proc. Z kolei stopa bezrobocia osób z niepełnosprawnością w wieku produkcyjnym spadła o 0,9 pkt. proc.
Pamiętaj!
W 2022 roku liczba aktywnych zawodowo osób z niepełnosprawnością w wieku produkcyjnym liczyła 504 tys., z czego 474 tys. stanowiły osoby pracujące. Oznacza to, że pracujące osoby z niepełnosprawnością stanowiły aż 94 proc. ogółu osób z orzeczeniem.
W 2022 roku w urzędach pracy zarejestrowało się̨ 75,3 tys. osób z niepełnosprawnością̨, co stanowiło 5,8 proc. ogółu zarejestrowanych. Do nich skierowanych było 32,5 tys. ofert pracy.
Choć z roku na rok możemy zauważyć pozytywne zmiany w zakresie aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnością, jej poziom nadal znacząco odbiega od statystyk dotyczących aktywności zawodowej osób pełnosprawnych.
Jak wynika z badania „Pracodawca na TAK” przeprowadzonego przez fundację TAKpełnosprawni w 2021 roku, jako największe bariery utrudniające pracodawcom zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami, pracodawcy wskazywali przede wszystkim:
- brak doświadczenia we współpracy z osobami z niepełnosprawnościami (64 proc.),
- obawę̨ przed mniejszą efektywnością̨ pracowników z niepełnosprawnościami (56 proc.) oraz
- ograniczoną wiedzę na temat korzyści z zatrudnienia takich osób (44 proc.).
Te same bariery wskazywały także osoby z niepełnosprawnościami.
O ocenę aktualnej sytuacji osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy poprosiliśmy Agatę Robińską – prezeskę fundacji TAKpełnosprawni, która promuje kompleksowe podejście do zatrudniania i inkluzję osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy.
Sytuacja osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy jest złożona, ale widoczne są pozytywne zmiany, które mogą przyczynić się do większej inkluzji i wykorzystania potencjału tych osób. Z jednej strony, mamy do czynienia z coraz większą świadomością pracodawców na temat wartości jaką pracownicy z niepełnosprawnościami wnoszą do organizacji. Ta świadomość przekłada się na rozpoznawanie unikalnych umiejętności, perspektyw oraz wytrwałości, co sprzyja tworzeniu bardziej zróżnicowanego i innowacyjnego środowiska pracy – zauważa Agata Robińska.
Czas pracy osoby z niepełnosprawnością
Czas pracy regulowany jest przez Kodeks pracy i inne przepisy dotyczące zatrudnienia. W świetle prawa czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Pracodawcy zatrudniający osoby z niepełnosprawnością muszą jednak mieć na uwadze, że tym pracownikom przysługują pewne ulgi i szczególne uprawnienia związane ze stosunkiem pracy. Czas pracy osoby z niepełnosprawnością reguluje Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku.
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, art. 15.:
1. Czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo.
2. Czas pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.
Co ważne, pracownicy z orzeczonym stopniem niepełnosprawności nie mogą być zatrudniani w godzinach nadliczbowych i w porze nocnej. Warto jednak zaznaczyć, że od tego prawa jest pewne odstępstwo – o ile osoba z niepełnosprawnością sama wystąpi do lekarza medycyny pracy z prośbą o pracę w większym wymiarze godzin czy nadgodzinach i specjalista po dokładnej analizie dokumentacji medycznej nie stwierdzi żadnych przeciwwskazań.
Dodatkowa przerwa w pracy
Wspomniana wyżej ustawa reguluje także kwestię dodatkowej przerwy w pracy dla osoby z niepełnosprawnością. Prawnikowi z orzeczeniem o niepełnosprawności należy się dodatkowe 15 minut przerwy, którą może wykorzystać chociażby na wypoczynek czy gimnastykę usprawniającą. Czas dodatkowej przerwy wliczany jest do czasu pracy. Dodatkowa przerwa w pracy na gimnastykę czy wypoczynek jest więc przerwą płatną.
Czytaj także: Pomoc psychologiczna jako benefit dla pracownika – dlaczego warto?
Urlop wypoczynkowy
Pracodawcy zatrudniający osobę z niepełnosprawnością muszą mieć na uwadze dodatkowe przywileje, jakie należą się takiemu pracownikowi. Skrócony czas pracy czy dodatkowa przerwa to nie wszystko. Pracownikowi z orzeczonym stopniem niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym lub znacznym przysługuje prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni roboczych. W praktyce oznacza to, że pracownik z niepełnosprawnością ze stażem pracy krótszym niż 10 lat ma prawo do 30 dni urlopu wypoczynkowego, natomiast pracownik zatrudniony powyżej 10 lat – do wykorzystania ma 36 dni urlopu.
Pamiętaj!
Prawo do pierwszego urlopu wypoczynkowego w zwiększonym wymiarze nabywa pracownik po przepracowaniu co najmniej jednego roku po dniu, w którym uzyskał orzeczenie o stopniu niepełnosprawności.
Osoba z niepełnosprawnością w miejscu pracy – co musi zapewnić pracodawca?
W świetle obowiązujących przepisów osoby z niepełnosprawnościami nie mają obowiązku informowania pracodawcy o swojej niepełnosprawności. W sytuacji jednak, gdy chciałyby korzystać z przysługujących im przywilejów i przedstawią pracodawcy orzeczenie o niepełnosprawności, ten jest zobowiązany do przestrzegania dedykowanych przepisów i zapewniania takiemu pracownikowi odpowiednich warunków.
Jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy jest równe traktowanie wszystkich pracowników. Oznacza to między innymi niedyskryminowanie osoby z niepełnosprawnością chociażby w zakresie wynagrodzenia, awansu czy dostępu do szkoleń. Oczywistym wymogiem nałożonym na pracodawcę jest także dostosowanie stanowiska pracy oraz dojścia do niego dla osób ze zmniejszoną sprawnością ruchową czy wzrokową.
Zaznaczamy jednak, że nie każda niepełnosprawność wymaga szczególnego przystosowania stanowiska pracy. Tymczasem często wśród pracodawców pokutuje przekonanie o skomplikowanej procedurze zatrudnienia osoby z niepełnosprawnością, a stereotypowe myślenie o osobach z różnego rodzaju ograniczeniami i postrzeganie ich jako niepełnowartościowych pracowników, bardzo często zamyka im drzwi do rynku pracy i uniemożliwia aktywność zawodową. Światełkiem w tunelu są jednak firmy, które otwierają się na osoby z niepełnosprawnościami, dostrzegając ich potencjał.
Z naszych obserwacji wynika, że szczególnie duże, międzynarodowe firmy coraz częściej otwierają się na zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami. Często z naszym wsparciem, firmy budują kompleksowe programy edukacyjno-rekrutacyjne, które mają na celu obalanie stereotypów, także wśród kadry kierowniczej oraz rozwijanie kompetencji z zakresu zarządzania zespołem różnorodnym. Inicjatywy te umożliwiają zapewnienie racjonalnych usprawnień, czyli wszelkich dostosowań, które wspierają osoby z niepełnosprawnościami w osiągnięciu ich potencjału. Dodatkowo, realizujemy projekt edukacyjny „Disability Icebreakers" z grantu Ambasady USA, skierowany do firm z sektora MŚP, ponieważ chcemy docierać także do tej największej części rynku pracy – mówi Agata Robińska z fundacji TAKpełnosprawni.
Zatrudnianie osób z niepełnosprawnością a dofinansowanie do wynagrodzenia
Zatrudnienie osoby z niepełnosprawnością wiąże się zarówno ze spełnieniem konkretnych wymogów, ale niesie za sobą również pewne korzyści dla pracodawcy. Jedną z nich jest dofinansowanie z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych.
Jak wynika z informacji podanych na stronie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, podmiotami uprawnionymi do otrzymania dofinansowania są:
-
pracodawcy zatrudniający mniej niż 25 osób w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy,
-
pracodawcy zatrudniający co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, osiągający wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych ogółem w wysokości co najmniej 6 proc.,
-
pracodawcy prowadzący zakład pracy chronionej.
Wysokość dofinansowania zależy od stopnia niepełnosprawności zatrudnionego pracownika.
W 2024 roku wysokość dofinansowania z PFRON wynosi:
-
2400 zł – na pracowników z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
-
1350 zł – w przypadku pracowników z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,
-
500 zł – dla pracowników z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.
Co ważne, możliwe jest także uzyskanie wyższych dofinansowań dla osób z niepełnosprawnościami o schorzeniu szczególnym, np. z epilepsją, upośledzeniem umysłowym czy chorobami psychicznymi.
Osoba z niepełnosprawnością – jak ją aktywizować zawodowo?
Aktywizacja zawodowa to działania, które mają na celu pomoc osobom borykającym się z różnorodnymi trudnościami na rynku pracy. Wśród takich problemów możemy wyróżnić chociażby zbyt niskie kwalifikacje, brak ofert w zawodzie czy regionie albo długotrwałe bezrobocie. Osoby z niepełnosprawnością, które chcą podjąć pracę, muszą pokonać wiele trudności, począwszy od tych związanych z przemieszczaniem się, komunikacją międzyludzką, przez bariery architektoniczne, techniczne, aż po społeczne i wynikające ze stereotypów.
Praca dla osób z niepełnosprawnościami jest szansą na aktywne życie, samodzielność finansową i ciągły rozwój. Pozwala stale mieć kontakt z ludźmi, buduje pewność siebie i daje poczucie bezpieczeństwa. Co więcej, aktywizacja osób z niepełnosprawnościami wpływa nie tylko na sytuację samych beneficjentów działań, ale i na całe społeczeństwo. Przeciwdziała wykluczaniu i stygmatyzowaniu osób z niepełnosprawnością oraz pokazuje, że są oni w pełni wartościowymi członkami społeczności. Niepełnosprawność nie powinna być przeszkodą w znalezieniu zatrudnienia.
Na rynku funkcjonuje szereg podmiotów prowadzących działania zmierzające do aktywizacji zawodowej grup borykających się z różnymi problemami. Jednym z nich jest chociażby Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych czy organizacje, takie jak Fundacja TAKpełnosprawni.
Obok działań pracodawców, widzimy wyzwania i potrzebę edukacji po stronie osób z niepełnosprawnościami. Część z nich jest nieprzygotowana do wejścia na otwarty rynek pracy, tkwi w przekonaniach o braku pracodawców gotowych do ich zatrudnienia lub sądzi, że firmom zależy jedynie na odpisach z PFRON. W odpowiedzi na te wyzwania postanowiliśmy stworzyć cykl spotkań online „Kariera na TAK”, który ma na celu budowanie przestrzeni do dialogu pracodawców i osób z niepełnosprawnościami. Każde spotkanie online będzie okazją do przedstawienia jednego stanowiska pracy i przekazania informacji o predyspozycjach do określonego zawodu oraz o wymaganiach niezbędnych do rozpoczęcia kariery w danej firmie. Liczymy na to, że zainspiruje to osoby z niepełnosprawnościami do rozwoju swoich kompetencji, znalezienia pracy i budowania kariery u dobrych pracodawców – mówi Agata Robińska. – Zmiana postrzegania osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy wymaga wspólnych działań pracodawców, organizacji, instytucji edukacyjnych oraz samych osób z niepełnosprawnościami. Promowanie sukcesów, edukacja na temat różnorodności i inkluzji oraz tworzenie platform wymiany doświadczeń, jak „Kariera na TAK”, są kluczowe dla budowania bardziej otwartego, sprawiedliwego i włączającego środowiska pracy dla wszystkich – dodaje.
Z kolei PFRON prowadzi i wspiera szereg działań na rzecz aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością. Do metod wsparcia należą staże, szkolenia, doradztwo zawodowe czy pośrednictwo pracy. Formą aktywizacji społecznej i zawodowej dla osób z niepełnosprawnościami może być także spółdzielnia socjalna, która często bywa ostatnią szansą dla osób, którym ciężko jest odnaleźć się na rynku pracy ze względu na swoją sytuację.
Pamiętajmy, że nie każda branża, nie każda praca i nie każda firma może spełnić wymagania i zaspokoić potrzeby pracowników z niepełnosprawnościami. Choć możliwości zatrudnienia mogą być ograniczone – szczególnie w przypadku osób mało mobilnych – w dalszym ciągu istnieje mnóstwo dróg aktywizacji osób, którym grozi zawodowe wykluczenie. O ile chociażby praca w ruchu ciągłym nie jest rozwiązaniem dla osób z niepełnosprawnością ruchową, to spore możliwości daje na przykład praca chałupnicza. Jednym z rozwiązań, jakie warto wziąć pod uwagę, jest też praca zdalna. Zalety tej opcji zaczynają dostrzegać sami pracodawcy (zatrudnienie pracownika w trybie zdalnym znacznie obniża koszty utrzymania stanowiska pracy), co może przyczynić się do wzrostu miejsc pracy kierowanych także do osób z orzeczeniem o niepełnosprawności. Jest to także szansa dla pracodawców, którzy do tej pory blokowani byli chociażby istnieniem barier architektonicznych uniemożliwiających zatrudnienie osób z niepełnosprawnością ruchową.
Czytaj także: Twoja strefa geniuszu – czym jest? Jak ją znaleźć?
Osoby z niepełnosprawnością na rynku pracy – najczęściej zadawane pytania:
-
Czy osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności zarabia mniej?
Osoby z niepełnosprawnością, choć objęte są ochroną w zakresie skróconego czasu pracy, mają prawo do pełnego wynagrodzenia. Zarobki pracownika z orzeczeniem niepełnosprawności muszą być zgodne jego/jej z kwalifikacjami i nie mogą być niższe od zarobków innych pracowników na analogicznym stanowisku. Osoby z niepełnosprawnością mają prawo do rozwoju zawodowego i godnej płacy.
-
Czy pracodawca widzi orzeczenie o niepełnosprawności?
Pracownicy posiadający orzeczenie o niepełnosprawności nie mają obowiązku dostarczania go do zakładu pracy, wobec czego nie muszą informować pracodawcy o swojej niepełnosprawności. Bardzo często nie robią tego, ponieważ obawiają się reakcji otoczenia lub nie widzą w tym żadnych korzyści. Mając to na uwadze, warto budować kulturę otwartości w miejscu pracy.
