Narcyz w miejscu pracy – jak postępować?

Doskonały manipulator mający tendencję do deprecjonowania znaczenia innych. W relacjach zawodowych dopuszcza się nierzadko kłamstwa i wykorzystywania, jednocześnie racjonalizując własne postępowanie i postrzegając je jako obiektywnie słuszne. W rozmowie ze współpracownikami często odnosi się do pola kompetencji rozmówcy, próbując podważać jego samoocenę i zawstydzać go. Oto klasyczny narcyz w pracy. Współpraca z osobą narcystyczną może okazać się ogromnym wyzwaniem, dlatego warto dowiedzieć się, jak się do niej przygotować i w jaki sposób na co dzień radzić sobie z narcyzem w miejscu pracy. 

Narcyzm – co to?

Każdy z nas zna Narcyza wywodzącego się z mitologii greckiej. Jego dzieje opisuje m.in. Owidiusz. Narcyz był pięknym młodzieńcem, uważanym za najprzystojniejszego człowieka na świecie. Był przy tym obojętny wobec innych. Według mitu wzbudzał miłość, ale sam nie potrafił nikogo kochać. Pewnego dnia Narcyz pochylił się nad źródłem, a kiedy w tafli wody ujrzał swoją twarz, z miejsca zakochał się we własnym obliczu. Nie mogąc dosięgnąć swojego odbicia, żywot skończył z tęsknoty, a gdy złożono go w ziemi, na jego grobie wyrósł piękny kwiat o białych płatkach i żółtym sercu – narcyz.

To właśnie na kanwie tego mitu w kulturze popularnej zakorzenił się narcyzm jako określenie sytuacji, w której ktoś jest zakochany w samym sobie. Narcyz to egoista, egocentryk, człowiek zaabsorbowany własną osobą, wywyższający się i dążący do pokazania swojej dominacji nad innymi. Warto jednak wiedzieć, że narcyzm utożsamiany z bezgraniczną miłością do samego siebie z samą miłością ma niewiele wspólnego. Rodzi się z deficytu miłości i akceptacji, a w życiu dorosłym funkcjonuje jako narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD, ang. narcissistic personality disorder), którego głównym celem jest utrzymanie jak najlepszej opinii o samym sobie i podbudowanie własnego ego. Co jednak najważniejsze – osoby narcystyczne to w rzeczywistości osoby z niskim poczuciem własnej wartości. Mają one natomiast skłonności do autoprezentacji i wywyższania się. Zakochane są w wyidealizowanym wyobrażeniu siebie. Odczuwają nieustanną potrzebę bycia podziwianym, oczekując tym samym wyjątkowego traktowania ze strony innych.

Osobowość narcystyczna – rodzaje

Narcyzm może mieć różne oblicza. W literaturze naukowej istnieje kilka podziałów typów osobowości narcystycznej. Podziały te związane są m.in. z tym,  jakiego punktu widzenia jest analizowany temat. Podziały funkcjonujące w psychiatrii przyjmują inne widzenie niż te w psychoterapii. Narcyzm może być analizowany z punktu widzenia skutków, jak i przyczyny zachowań narcystycznych. W psychoterapii, w zależności od nurtu, sposobów pracy i wspierania osób pozostających w terapii, akcentowane są inne elementy zachowań i reakcji osoby z narcyzmem.  Chcąc mieć punkt wyjścia do omówienia  tematu, w tym artykule oprzemy się o model stworzony przez Theodora Millona.

Amerykański psycholog T. Millon wyróżnił cztery rodzaje osobowości narcystycznej: 

• osobowość kompensacyjna – w tym przypadku osobowość narcystyczna dąży do podniesienia własnej samooceny i zrównoważenia poczucia niższości. Drogą do wypełnienia wszelkich aspiracji związanych z pozycją i uznaniem, podniesienia samooceny, jest stworzenie wokół siebie aury wyjątkowości i iluzji własnej wyższości. Jest to zaburzenie osobowości, które charakteryzuje się ogromną potrzebą uwagi i podziwu. Prezentując własną wyższość, narcyz nie pozostawia żadnej przestrzeni dla krytyki, na którą jest nieprawdopodobnie wrażliwy; 

• osobowość uwodzicielska – jak sama nazwa wskazuje, osoba o uwodzicielskim typie osobowości uwodzi, czaruje i prowokuje. Skupiona jest na działaniach związanych ze sferą seksualną, bo to właśnie poprzez zachowania seksualne wyraża swoją wyjątkowość. Za potwierdzenie swojej wyższości nad innymi uznaje liczbę zdobytych partnerek i partnerów. Ważny jest dla niej wygląd, który ma dotrzymywać kroku znakomitemu poczuciu humoru, wysokiej komunikatywności i otwartości na innych ludzi. Wbrew pozorom narcystycznych osób w tym typie nie interesuje głęboka bliskość ani związki długotrwałe, a jedynie natychmiastowe zaspokojenie własnych potrzeb i pragnień. W momencie, gdy taką bliskość uda jej się nawiązać, ucieka od niej emocjonalnie, porzucając partnera;

• osobowość elitarna – charakteryzuje się roszczeniową postawą i żyje w przekonaniu o posiadaniu wyjątkowych praw i przywilejów. Chcąc piąć się do góry po szczeblach kariery, bez wahania wykorzysta wszystkie posiadane znajomości. Skupiona jest na osiągnięciu wysokiej pozycji, bez włożenia w to większego wysiłku. Przekonana o własnej wyjątkowości, nie widzi niczego złego w wykorzystywaniu innych i robi to bez skrupułów przy każdej nadarzającej się okazji;

• osobowość pozbawiona zasad – arogancja, brak sumienia i skrupułów – to główne cechy określające osobę narcystyczną pozbawioną zasad. Jest ona nielojalna, skupiona na realizacji własnych celów, do czego bez mrugnięcia okiem może wykorzystać innych ludzi. Uważa się za osobę postawioną ponad prawem, której należy się wszystko. Uznaje się, że jest to jeden z najbardziej bezwzględnych i niebezpiecznych typów osobowości narcystycznej. 

Czytaj także: Test Gallupa online – czy warto go zrobić?

Narcyz – jak zachowuje się w miejscu pracy?

W życiu zawodowym spotykamy się z różnymi typami osobowości. Środowisko biznesowe jest przestrzenią, w której ścierają się różne charaktery i ludzie o różnych nawykach. Zazwyczaj łączy ich wspólny cel (choć w przypadku niektórych osobowości nie jest to wartość nadrzędna), natomiast dzieli znacznie więcej. W miejscu pracy możemy mieć do czynienia z pracownikami czy przełożonymi, z którymi zgodna, przyjazna i bezproblemowa egzystencja może okazać się niemałym wyzwaniem. Jednym z takich wyzwań może być narcyz w pracy. 

Zaburzenia narcystyczne najczęściej charakteryzują się stałą potrzebą podziwu i wywyższania się, przy jednoczesnym braku empatii i jakiegokolwiek zainteresowania potrzebami i uczuciami innych.  Toksyczny narcyz jest skoncentrowany przede wszystkim na sobie. 

Jak rozpoznać narcyza w pracy? W sposób nie pozostawiający wątpliwości narcyzm zdiagnozować może psycholog lub psychiatra. Niemniej, niektóre cechy charakteru, zachowania i nawyki mogą wskazywać, że mamy do czynienia z osobowością narcystyczną w pracy.

Po czym rozpoznać narcyzm? Charakterystyczne dla niego są:

• wyolbrzymianie swoich osiągnięć

Bagatelizowanie porażek i wyolbrzymianie osiągnięć – to typowe cechy, którymi wyróżnia się narcyz w pracy. Ma on tendencję do przechwalania się i wyolbrzymiania swoich osiągnięć oraz talentów. Celem budowania pozytywnego wizerunku samego siebie, ucieknie się do kłamstwa, przechwałek, a nawet manipulacji. Choć w rzeczywistości często nie będzie miał na swoim koncie wybitnych osiągnięć lub może nawet zdradzać niekompetencję, bez problemu zbuduje wokół siebie otoczkę człowieka sukcesu, od którego zależy być albo nie być całego zespołu czy firmy.

• dążenie do bycia w centrum uwagi

Ja, ja, ja i długo nikt inny – klasyczny narcyz. Cechy narcystyczne, z którymi możemy mieć do czynienia w miejscu pracy, to także chęć skupienia na sobie uwagi pozostałych pracowników. Brylowanie, królowanie w środowisku pracy. Narcyz dąży do tego, by być w centrum uwagi, by oczy wszystkich skierowane były tylko na niego. Nie dostrzega potrzeb i zasług innych ludzi. Musi mieć on poczucie władzy i dominacji. 

• manipulowanie współpracownikami celem osiągnięcia własnych korzyści 

Narcyz chce unikać odpowiedzialności i chętnie przerzuca ją na otoczenie. By osiągnąć własne korzyści, nie zawaha się uciec do manipulacji. Przy tym wszystkim bywa niezwykle czarujący. Działa w taki sposób, że ofiara często nie dostrzega prawdziwych pobudek jego działania. Innym razem zastosuje szantaż emocjonalny, przy czym nie wykazuje zdolności współodczuwania. Ponadto narcyz bardzo często sam lubi wchodzić w rolę ofiary. 

• dążenie do celu wszelkimi możliwymi sposobami

Narcyz ma jasny cel, do którego będzie dążył za wszelką cenę. W swoim postępowaniu rzadko przestrzega jakichkolwiek ram etyki. Skupiony jest na osiąganiu sukcesów, które pozwolą mu zdominować grupę i utrwalić swoją wyższość nad innymi. 

• wykorzystywanie innych i przypisywanie sobie ich zasług 

Charakteryzuje go brak empatii i współodczuwania, przez co ma ogromną łatwość wykorzystywania innych ludzi. Pracując w grupie i osiągając wspólny sukces, bez problemu przypisze go tylko sobie. 

• wywyższanie się i przekonanie o poczuciu wyższości 

Sam uważa siebie za lepszego od innych i od innych oczekuje traktowania jak osobę wyjątkową. Nawet, gdy faktycznie nie dorównuje pozycją, doświadczeniem i wiedzą swoim współpracownikom czy partnerom, zawsze będzie przekonany o własnej wyższości. Narcyza wyróżnia ponadprzeciętna pewność siebie. Uważa się za osobę najbardziej kompetentną w grupie, przez co lubi narzucać innym swoje zdanie. 

• zazdrość o innych współpracowników 

Narcyz, postrzegając siebie jako lepszego od innych, nie jest w stanie pogodzić się z sukcesami osiąganymi przez współpracowników. Skupienie otoczenia na osiągnięciach innych ludzi rodzi u niego frustrację. 

Czytaj także: Jak sprawdzić osobowość zawodową?

• brak tolerancji dla krytyki 

Osoby z zaburzeniami narcystycznymi z łatwością wytkną błędy innym ludziom. Nie przyjmują natomiast krytyki, ponieważ nie dostrzegają własnych błędów. Nie radząc sobie z nią, często mają problem z pohamowaniem emocji. Mają ogromną łatwość wywoływania kłótni i obrażania się na osobę, która zdobędzie się na odwagę, by zwrócić im uwagę. 

• arogancja

Przekonanie o własnej wyższości i lekceważenie innych. Chłód emocjonalny i brak empatii to cechy charakterystyczne narcyza w miejscu pracy.

Czytaj także: Perfekcjonizm w pracy – wada czy zaleta? 

Narcyz w pracy – jak z nim rozmawiać?

Praca z narcyzem wymaga wypracowania pewnych schematów, które umożliwią harmonijne współdziałanie. Przebywanie w bliskim otoczeniu narcyza może powodować u pracownika nieustanny lęk i napięcie, ponieważ nigdy nie wiemy, jaką rolę przyjmie osoba z NPD – czy pod płaszczykiem przyjaźni i życzliwości będzie dążyła do osiągnięcia własnych celów, czy też postanowi od razu uciec się do odepchnięcia, a nawet agresji w stosunku do współpracowników. Zatem jak radzić sobie w relacjach zawodowych z osobą z narcystycznym zaburzeniem osobowości? O to, co wydaje się przydatne w relacjach z osobą z NPD zapytaliśmy ekspertki Urszulę Struzikowską-Marynicz oraz Beatę Danielską.

W relacjach z osobą NPD zwraca uwagę arogancja, wyższościowy stosunek wobec innych. Warto jednak mieć na uwadze, że okazywana wyższość wobec innych ma za zadanie maskować niepewność w obrazie siebie i poczuciu własnej wartości, którą osoba z NPD uzależnia od zajmowanej pozycji i wywieranego na innych wrażenia. – zauważa Urszula Struzikowska-Marynicz. W efekcie kontakty z narcyzem mogą być niezwykle trudne. Narcyz celowo wywołuje w nas poczucie winy, obniża naszą wartość, sprawia, że zaczynamy wątpić w siebie. Czujemy nieustający stres, tracimy zapał do pracy, pojawia się frustracja.

Wobec tego w takich relacjach niezwykle istotna jest przede wszystkim samoświadomość dotycząca własnych potrzeb, wartości, umiejętności i ograniczeń – podkreśla psycholog. – Należy unikać porównywania siebie oraz innych ludzi. Kluczowe jest tutaj uniezależnienie poczucia własnej wartości od tego, jak jesteśmy oceniani i co dajemy innym, jakimi jesteśmy pracownikami. 

Warto pamiętać o tym, by w rozmowie z narcyzem przedstawiać konkretne dane to znaczy: zamiast powiedzieć: „Włożyłem dużo więcej pracy niż ty w utworzenie tej prezentacji”, powiedzieć: „W prezentacji jest 30 slajdów, ja zrobiłem i omówiłem 25 z nich”, czy też zamiast: „Ja mam większą sprzedaż niż ty”, zaznaczyć „Mam wystawione faktury dla 12 klientów na łączną kwotę 100 tysięcy złotych – mówi Beata Danielska. – Pamiętajmy, by nie odnosić się do opinii, tylko faktów. Nie szukać kolejnych argumentów, a powtarzać te, które już zostały przez nas użyte. Rozmowę warto zakończyć stwierdzeniem: „Słyszę twoje argumenty, zakończmy na tym rozmowę.” – dodaje Beata Danielska. 

Komunikacja z narcyzem powinna być jak najbardziej rzeczowa. Należy unikać tłumaczenia się. Na narcyza nie działają zawoalowane sugestie, warto więc mówić wprost i podawać konkrety nie pozostawiające pola do interpretacji. Nie wskazany jest też emocjonalny ton, który tylko pogłębi konflikt.

Co czuje zdemaskowany narcyz w pracy?

Głównym celem osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości jest utrzymanie jak najlepszej i najwyższej opinii o sobie. Mając na uwadze cechy narcyza, można się spodziewać, że jest to człowiek, który niczego się nie boi. W rzeczywistości narcyza bardzo często paraliżuje lęk i strach. Strach przed zdemaskowaniem. Takie zdemaskowanie może być przecież pierwszym krokiem do całkowitego zachwiania jego pozycji w grupie. Narcyz boi się, że w tym momencie na marne pójdzie cała praca, jaką włożył w budowanie swojego wizerunku i wyobrażeń na temat swojej osoby. Jeśli ktoś odważył się zdemaskować narcyza, być może będzie miał również odwagę, by całkowicie usunąć go z pola gry. Narcyz może mieć również tendencję do postawienia siebie w roli ofiary. Czując się pokrzywdzonym, całą skumulowaną w sobie wściekłość i złość kieruje na osobę, która pozwoliła sobie na odkrycie jego kart. Jednym z największych lęków – czy to narcyza ukrytego czy już ujawnionego – jest utrata kontroli i władzy. Gdy stanie w jej obliczu, może odczuwać niepohamowaną chęć zemsty, poniżenia tej osoby czy zniszczenia jej reputacji.

NARCYZ W PRACY – CZY POTRAFI SIĘ MŚCIĆ?

Narcyz nie dostrzega swoich błędów i nie widzi swoich win. Najmniejszą krytykę odbierze personalnie, jako upokorzenie, a każdy gest wymierzony przeciwko niemu będzie odczytany jako zdrada. Osobowość narcystyczna nie przewiduje przestrzeni na wybaczenie, ponieważ będzie kierowała nią żądza zemsty. Każda osoba, która nie okaże poparcia narcyzowi, nie będzie go wychwalać i podziwiać, a dodatkowo wytknie mu choćby najmniejszy brak kompetencji, będzie jego wrogiem. Każdy, kto stanie na jego drodze, będzie musiał dostać za to nauczkę. O tę w miejscu pracy nie będzie trudno. Wykorzystując typowe dla siebie cechy, jak charyzma czy zdolność manipulacji, narcyz wykorzysta innych chociażby przypisując sobie ich zasługi i będzie dążył do celu „po trupach”. 

Narcyz w pracy – jak się przed nim bronić?

Narcystyczny szef lub współpracownik? Ma ugruntowaną pozycję, której nic nie jest w stanie zagrozić? Jest również osobą, która odpowiada za gaslighting w pracy? Tymczasem zdemaskowanie zarówno narcyza, jak i osoby stosującej różne formy mobbingu, wcale nie jest takie trudne. Osoba mająca styczność z narcyzem musi wypracować w sobie pewne mechanizmy obronne.

Kluczowa jest tutaj odporność zarówno na słowa narcyza, jak i jego czyny. Narcyz będzie próbował Cię zastraszyć i postara się przejąć nad Tobą kontrolę. Będzie także chciał zmusić Cię do pracy na jego rzecz oraz przypisze sobie Twoje zasługi. Co więcej, postara się zmanipulować Cię tak, żebyś nie zgłosił faktu naruszeń i nie reagował na mobbing. Dlatego niezwykle ważne jest, by w starciu z narcyzem, nie poddać się stosowanym mechanizmom manipulacji. Nie wolno ulegać jego presji, a za wszelką cenę należy bronić swoich racji i swojego zdania, przede wszystkim ujawniając je otoczeniu.

Podstawą jest także odebranie pożywki dla wielkiego ego osoby z NBP. Nie wolno utwierdzać narcyza w przekonaniu o jego wyższości i byciu wyjątkowym. Współpracownicy realizujący projekty z narcyzem muszą ustalić jasne granice i pilnować, by nie były one przekraczane. To ważne, gdyż narcyz z całą pewnością spróbuje przerzuć odpowiedzialność i obowiązki na innych. Wyznaczając przejrzyste granice, zapobiegniesz ewentualnym manipulacjom z jego strony. W komunikacji należy być asertywnym, zdecydowanym i pewnym swojego. Z podobnym zdecydowaniem trzeba również wyrażać swoje potrzeby i oczekiwania. Pamiętajmy, że zarówno w miejscu pracy, jak i w życiu prywatnym, nie ma miejsca na tolerowanie toksycznych zachowań narcyza.

Czytaj także: Mowa ciała na rozmowie kwalifikacyjnej – rola komunikacji niewerbalnej

Anna Rychlewicz

Absolwentka dziennikarstwa i zarządzania mediami. Na świat patrzy przez pryzmat tego, jakimi słowami może go opisać. Słowa są także nieodłącznym elementem jej drogi zawodowej. Zajmuje się copywritingiem, redakcją oraz korektą tekstów. O rynku pracy, ubezpieczeniach, wnętrzach, podróżach, zdrowiu i modzie. Porusza tematykę społeczną oraz kryminalną. Pasjonują ją rozmowy z ludźmi. W czasie wolnym poszerza horyzonty i eksploruje otoczenie, prowadząc blog „Brzmi Znajomo”.