Osobowość anankastyczna – jak ją rozpoznać w miejscu pracy?

Osobowość anankastyczna charakteryzuje się tendencją do przesadnego perfekcjonizmu, doskonałości oraz skłonnością do całkowitego kontrolowania swoich działań. W rzeczywistości, w jakiej żyje osoba anankastyczna, nie ma miejsca na spontaniczność czy chaos, ponieważ funkcjonowanie ogranicza się do sztywnych ram i przestrzegania norm społecznych. Choć pracownik o osobowości anankastycznej wydaje się być uosobieniem pożądanych przez pracodawców cech, w rzeczywistości jest to zaburzenie osobowości, które może nieść za sobą poważne konsekwencje. W jaki sposób rozpoznać osobowość anankastyczną w miejscu pracy, co leży u jej podstaw i jak pomóc osobie anankastycznej?

Osobowość anankastyczna – co to? 

Osobowość anankastyczna reprezentuje cechy, które początkowo mogą wydawać się zaletami. Charakteryzuje się zamiłowaniem do drobiazgowości, pedanterii, dokładności i wyjątkowej sumienności. Osoba anankastyczna dąży do perfekcji i stara się mieć wszystko pod kontrolą. Funkcjonuje według ściśle ustalonych zasad i reguł, a jej codzienność podporządkowana jest sumiennie zaplanowanemu harmonogramowi. W tym wszystkim brak jest przestrzeni na jakąkolwiek swobodę, elastyczność czy nowe doświadczenia. W przypadku osób, u których stwierdzono zespół anankastyczny, możemy mówić o obsesyjnym myśleniu, które skoncentrowane jest na porządku, przestrzeganiu zasad oraz perfekcjonizmie. Wobec tego osoby anankastyczne mogą być niezwykle sumienne i produktywne, co będzie pożądane w przypadku niektórych zawodów. W końcu jest to człowiek, który ponad wszystko stawia realizację celów, dokładność, wyróżnia się ponadprzeciętną ambicją i rozwagą. Tymczasem według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 oraz Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV osobowość anankastyczna zaliczana jest do grupy zaburzeń osobowości. Skumulowanie zachowań typowych dla zespołu anankastycznego prowadzi nie tylko do nieprzystosowania i zagubienia w przypadku nieprzewidzianych i niezaplanowanych sytuacji czy braku umiejętności nawiązywania relacji towarzyskich, ale także do poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak chociażby nerwica anankastyczna. 

Czym objawia się osobowość anankastyczna?

Wiedząc już, czym jest i na czym polega osobowość anankastyczna, warto zatrzymać się nad chwilę nad zachowaniami, które mogą sygnalizować zaburzenia i przyczynić się do wystąpienia nerwicy anankastycznej. Wśród objawów, które znalazły się w wykazie Światowej Organizacji Zdrowia, znajdziemy między innymi: 

• perfekcjonizm związany z wykonywaniem zadań, który w niektórych sytuacjach może uniemożliwić ich realizację,

• narzucenie sobie dyscypliny, której nie jest się w stanie sprostać,

• przesadna sumienność i skrupulatność, która często prowadzi do zaniedbywania, a wręcz stronienia od relacji międzyludzkich i kontaktów towarzyskich,

• zaniedbywanie relacji międzyludzkiej i rezygnacja z przyjemności,

• nieprzemijające poczucie wątpliwości i przesadzona ostrożność przejawiająca się w każdym aspekcie życia,

• skupienie się na szczegółach i detalach, co bardzo często prowadzi do nerwowości i stresu,

• funkcjonowanie według ściśle określonych reguł i postępowanie według ustalonego regulaminu,

• przesadny upór i sztywność, brak elastyczności i ustępliwości,

• lęk przed opinią innych,

• obsesyjne i natarczywe myśli uniemożliwiające działanie,

• nadmierna pedanteria,

• chęć sprawowania kontroli nad wszystkimi swoimi działaniami oraz działaniami osób z najbliższego otoczenia. 

Według WHO w przypadku wystąpienia chociażby trzech z powyższych objawów możemy podejrzewać wystąpienie zespołu anankastycznego. W tym miejscu pojawia się pytanie, w jaki sposób zweryfikować podejrzenia i potwierdzić lub wykluczyć wystąpienie zaburzenia, jakim jest osobowość anankastyczna. Test osobowości pomoże nam określić ewentualne zaburzenia, jednak warto pamiętać, że diagnozę może postawić jedynie doświadczony lekarz lub psycholog. 

Skąd się bierze osobowość anankastyczna? 

Oddziaływanie niekorzystnych czynników biologicznych, utrwalanie nieprawidłowych wzorców zachowania, stres i konflikty w rodzinie, brak zaspokojenia potrzeby czułości i miłości, a także niedostateczne poczucie bezpieczeństwa czy dorastanie w warunkach patologii – to tylko niektóre z czynników, w których upatruje się przyczyn wystąpienia zaburzeń osobowości. Skąd bierze się osobowość anankastyczna i jakie czynniki zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia zespołu anankastycznego? 

Na rozwój osobowości anankastycznej wpływ mogą mieć zarówno czynniki środowiskowe, jak i czynniki genetyczne. Zespół anankastyczny i zachowanie ukierunkowane na konkretny cel, nadmierna koncentracja na nim i perfekcjonizm w działaniu niekiedy wskazywane są także jako elementy, które mogą być dziedziczone genetycznie. Co więcej, za jedną z przyczyn zaburzeń uznaje się czynniki neurobiologiczne, takie jak dysfunkcje układu dopaminergicznego, który reguluje czynności motywacyjne i emocjonalne, a także odpowiada za procesy pamięciowe. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu, jego uszkodzenia, a także padaczka czy zespół Tourette’a również mogą przyczynić się do wystąpienia zaburzeń osobowości i rozwoju zespołu anankastycznego. 

Według niektórych specjalistów prawdopodobieństwo wystąpienia osobowości anankastycznej ma również związek z wychowaniem i tym, w jaki sposób na wczesnym etapie rozwoju przebiegała relacja danej osoby z osobami sprawującymi nad nią opiekę. Dorastanie w rodzinie, w której miało miejsce ocenianie dziecka czy nieustanne sprawowanie kontroli, wskazywane są jako jedne z ewentualnych czynników prowadzących do rozwoju osobowości anankastycznej. Co jednak najważniejsze, są to jedynie pewne założenia i spostrzeżenia specjalistów, które nie zostały jeszcze potwierdzone naukowo, więc określenie konkretnego podłoża środowiskowego występowania symptomów takiej osobowości obecnie nie jest możliwe. 

Osobowość anankastyczna – jak sobie radzić w pracy?

Analizując cechy, jakie charakteryzują osobowość anankastyczną, można odnieść wrażenie, że w oczach potencjalnych pracodawców taki kandydat jest uosobieniem ideału pracownika – sumienny, dokładny, rzetelny i drobiazgowy. W rzeczywistości jednak nagromadzenie tego typu cech prowadzi nie tylko do perfekcjonizmu, który ostatecznie uniemożliwia wykonanie zadania, ale może także potęgować stres czy stany depresyjne. Pracownicy z zespołem anankastycznym muszą działać według własnych zasad i konkretnego harmonogramu. Niechętnie delegują zadania, a z jeszcze z większym oporem współpracują z innymi osobami. Stoi za tym obawa, że współpracownik nie będzie potrafił podporządkować się konkretnej metodzie pracy i ustalonym standardom. Dokładnie taki sam mechanizm działa także w drugą stronę – pracownik z osobowością anankastyczną nie będzie w stanie słuchać innych i pracować na ich zasadach. Funkcjonowanie wśród osób działających w nieuporządkowany sposób może z kolei budzić lęk i nieufność. W tym miejscu warto zaznaczyć, że osoba anankastyczna sprawdziłaby się na stanowisku kierowniczym, kiedy mogłaby kontrolować poczynania swoich podwładnych, ale może mieć problem z odnalezieniem się w innej roli.

Chcąc przezwyciężyć wewnętrzną blokadę i spełniać się zawodowo, trzeba uświadomić sobie swój problem i szukać realnej pomocy. Warto podjąć trud, by poznać jego źródło i zdać sobie sprawę z ewentualnych konsekwencji swoich zachowań. W przypadku osób, u których stwierdzony zostanie zespół anankastyczny, niezwykle ważne jest podjęcie terapii i walka z zaburzeniem. Nieocenione może okazać się wsparcie nie tylko osób bliskich, ale także współpracowników, którzy są częścią zawodowej codzienności. Regularne spotkania z psychoterapeutą mogą znacznie podnieść jakość życia i zniwelować problem. 

Osoba anankastyczna w miejscu pracy – jak jej pomóc? 

Praca z osobą, która wykazuje cechy osobowości anankastycznej, może wymagać od nas szczególnej wrażliwości, ale także cierpliwości i zrozumienia. Anankastyczne cechy osobowości sprawiają, że osoba będzie wręcz unikała relacji towarzyskich i stroniła od spotkań czy wydarzeń, które nie są ściśle związane z realizacją zawodowych projektów. Nie będzie zaangażowana również w budowanie pozytywnej atmosfery w pracy, a nawet będzie gotowa zrezygnować z projektów wymagających od niej aktywnej współpracy z innymi członkami zespołu. Warto mieć również na uwadze, że bardzo często to otoczenie jako pierwsze zauważa symptomy mogące świadczyć o zaburzeniach anankastycznych u współpracownika w momencie, gdy on sam nie będzie ich świadomy. 

Osoby, które w życiu zawodowym będą miały do czynienia z kimś z osobowością anankastyczną, muszą mieć świadomość tego, że ktoś taki nie będzie w stanie stawić czoła nagłej sytuacji i sprostać spontanicznym oraz nieplanowanym zadaniom, które w jakikolwiek sposób mogłoby wpłynąć na realizację wcześniej ustalonych celów. Osobowość anankastyczna działa według ściśle ustalonego harmonogramu i trzyma się przyjętych reguł. Ponadto cechuje ją ogromna chęć kontrolowania nie tylko poczynań swoich, ale sprawowania kontroli także nad postępowaniem i zachowaniem innych osób w otoczeniu. Dla pracowników, którzy nie znają mechanizmu działania osobowości anankastycznej, takie zachowanie może być odbierane wręcz jako atak czy próba udowodnienia swojej wyższości. W efekcie może dojść do niekontrolowanych, emocjonalnych wybuchów, które są z kolei charakterystyczne dla osobowości toksycznej. Należy jednak pamiętać, że wysoko toksyczna osoba w pracy działa według zupełnie odmiennych mechanizmów niż osoba z zaburzeniem anankastycznym.

W przypadku współpracy z osobą anankastyczną ważne jest, by wyraźnie zaznaczać swoje granice oraz postępować według jasno określonych zasad. Takie działanie przyniesie korzyść nie tylko nam samym, ale pozwoli poczuć się nieco pewniej także osobie z zaburzeniami, która w relacjach zawodowych potrzebuje jasnych i klarownych reguł oraz trzymania się granic w kontaktach towarzyskich, tym bardziej ze współpracownikami. Warto również wiedzieć, że u podstaw zespołu anankastycznego leży także poczucie wstydu i winy, co w rzeczywistości zawodowej może bezpośrednio wiązać się z obawą przed oceną ze strony innych ludzi. W trosce o poprawność relacji oraz podniesienie komfortu zawodowego życia osoby z zaburzeniami, warto powstrzymać się od nadmiernego jej oceniania, szczególnie w towarzystwie osób trzecich. 

To, co niezwykle istotne w kontaktach zawodowych – osobowość anankastyczna mająca skłonność do perfekcjonizmu praktycznie nigdy nie będzie zadowolona z efektów swojej pracy. Niedociągnięcia będzie także widziała u swoich współpracowników. Naturalnym odruchem i częstym postępowaniem, które wynika z dobrej woli, jest komplementowanie takiej osoby, by docenić jej zasługi. Pamiętajmy jednak, że jest to błędne koło. Osobowość anankastyczna wcale nie dąży do uznania i nie oczekuje pochwał. Ponieważ nigdy nie będzie wystarczająco doceniała swojej własnej pracy, pochwały otoczenia mogą przynieść tutaj wręcz odwrotny skutek.