Samo pojęcie monopolu stosowane jest w wielu różnych dziedzinach. Oznacza czyjąś wyłączność, jedyne prawo do czegoś. Istnieje na przykład pojęcie: monopol magnetyczny. To hipotetyczna cząstka elementarna, która ma tylko jeden biegun magnetyczny. Czym jest monopol rynkowy? Jakie ma znaczenie dla konsumentów i konkurencji?
Co to jest monopol?
Monopol to określenie rynku z jednym dostawca produktu lub usługi, od którego uzależnieni są liczni odbiorcy. Taka firma ustala wysokość cen, zakres produkcji. Nie ma konkurencji w postaci innych przedsiębiorstw, dzięki temu może dyktować warunki.
Struktury rynkowe z jedną dominującą firmą powstają z różnych przyczyn. Np. tylko dane przedsiębiorstwo ma prawa autorskie lub patent na konkretną produkcję, odpowiednie regulacje prawne wyznaczają tylko jedną dominującą instytucję do dostarczania danego przedmiotu lub usługi.
Wyróżnia się różne formy monopolu, np.:
• Monopol naturalny – występuje w sytuacji, kiedy ze względu na warunki ekonomiczne, rodzaj dostarczanego dobra itp. jest możliwe funkcjonowanie tylko jednego podmiotu (np. dostawa gazu, wody).
• Monopol prawny – jest efektem obowiązującego przepisu, regulacji, dzięki którym dana jednostka otrzymuje prawo do wyłącznego dostarczania towaru lub usługi.
• Monopol wymuszony – to monopol na rynku uzyskany przez przedsiębiorstwo, które doprowadziło do bankructwa konkurencji.
Niektóre firmy mogą stosować nieuczciwe praktyki (np. dumping), prowadzące do przejęcia monopolu na rynku i funkcjonowania na niekorzystnych dla konsumentów zasadach. W polskim prawodawstwie istnieje ustawa chroniąca przed takimi działaniami – to Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów.
Istnieje także założenie określane jako czysty monopol. Polega na tym, że w strukturze rynkowej dominuje jedna firma, oferująca produkt i nie ma żadnego bliskiego mu substytutu. Aby firma dostawcza mogła zachować swój monopol, powinny istnieć granice, uniemożliwiające rozwój konkurencji (np. prawne, ekonomiczne). Warto dodać, że w tym pojęciu z kolei zawiera się monopol podaży (jeden sprzedający i wielu kupujących) oraz monopol popytu (jeden kupujący i wielu sprzedających).
Wady i zalety monopolu
Monopol daje firmie możliwość kształtowania cen sprzedaży i generowania wysokich zysków. Jeśli jednak monopolista dominuje na rynku ze względu na przykład na posiadany patent, innowację technologiczną itd., musi uważać na działania powstającej konkurencji. Bardzo szybko mogą pojawić się substytuty wytwarzanego przez monopolistę przedmiotu i wyprzeć go z rynku lub zminimalizować jego znaczenie.
Przykłady monopolu
Do niedawna monopolistą był np. Netflix, czyli internetowa platforma oferująca usługi typu VOD (Video on Demand), do oglądania filmów, seriali, dokumentów itd. Obecnie mamy do czynienia z nowo powstającymi wirtualnymi wypożyczalniami plików video. Kolejne znane firmy dominujące (lub takie, które do pewnego momentu dominowały w swojej branży) to np.
- Microsoft,
- Google,
- Poczta Polska.