Mobbing – kodeks, rodzaje, przejawy, skutki, przykłady

Mobbing – komentowany najgłośniej wówczas, kiedy staje się przedmiotem ogólnopolskich afer i skandali. Nieco cichszym głosem mówimy o nim jednak wtedy, gdy dotyka nas samych lub osoby z naszego otoczenia. Tymczasem mobbing w pracy to powszechne zjawisko, które na dodatek nieustannie przybiera na sile. Sprzyjają mu niestabilne warunki na rynku pracy, kryzysy gospodarcze, lęk przed utratą posady. Gdzie przebiega granica pomiędzy zwykłą uszczypliwością a regularnym mobbingiem? Dowiedz się, czym jest mobbing pionowy i poziomy, jak ofiara może dokumentować zachowanie agresora i jakie kary przewiduje polskie prawo za mobbing.

Czym jest mobbing?

Brak kultury i problem z etyką organizacji czy długotrwałe nękanie mające na celu poniżenie pracownika? Niedocenienie jego wysiłków i osiągnięć czy może uporczywe zastraszanie go? Teoretycznie niemal każdy słyszał o zjawisku takim jak mobbing i o tym, jak ważne jest przeciwdziałanie mobbingowi w pracy. W praktyce jednak często mamy problem ze zdefiniowaniem tego zjawiska i jasnym określeniem, jakie zachowania w ujęciu prawa traktowane są jako mobbing.

Dlatego warto wyjaśnić raz na zawsze, co to jest i czym przejawia się mobbing w pracy. Przede wszystkim należy podkreślić, że mobbingu w pracy może doświadczyć absolutnie każdy. Innymi słowy, każdy może stać się ofiarą mobbingu, niezależnie od zajmowanej pozycji w hierarchii firmy. Podobnie, działań i zachowań noszących cechy mobbingu może dopuścić się zarówno sam pracodawca, bezpośredni przełożony czy nawet współpracownik. 

Zła atmosfera w pracy, niedocenienie naszych wysiłków i jednorazowe ośmieszenie czy poniżenie pracownika w świetle prawa nie jest mobbingiem. Chcąc lepiej zrozumieć to zjawisko, warto odnieść się do definicji mobbingu w Kodeksie pracy. 

W świetle polskiego ustawodawstwa mobbing w zakładzie pracy jest świadomym i uporczywym nękaniem psychicznym pracownika, które może przyjąć zarówno formę werbalną, jak i niewerbalną. Działań tych może dopuścić się pojedyncza jednostka, na przykład przełożony czy współpracownik, ale może stać za nimi także większa grupa osób lub nawet cała organizacja. 

Wyjaśniając, co to jest mobbing, warto również odnieść się do zagadnienia dyskryminacji, która bardzo często jest mylnie utożsamiana właśnie z mobbingiem. W ostatnim czasie często poruszane jest również zagadnienie dyskryminacja w pracy zdalnej. Tymczasem dyskryminacja a mobbing, to dwa różne zjawiska, pomiędzy którymi granica jest jednak niezwykle subtelna. Przyczyną dyskryminacji może być chociażby płeć pracownika, wiek, religia, przekonania polityczne czy orientacja seksualna. O dyskryminacji możemy więc mówić, gdy pracownik jest inaczej traktowany z powodu jednej lub kilku cech wskazanych w Kodeksie pracy. Z kolei mobbing rozumiany jest jako terror psychiczny w miejscu pracy.

Czytaj także: Ageizm w pracy – czym jest? Jak mu zapobiegać?

Przykłady mobbingu w pracy

Zgodnie z literą prawa, mobbing obejmuje pewne zachowania skierowane przeciwko pracownikowi. Choć Kodeks pracy nie precyzuje konkretnych zachowań, które możemy traktować jako mobbing, wskazuje ogólny charakter takich czynności. Może on objawiać się poprzez bardzo różne zachowania. Podstawą do oskarżenia o mobbing może być zarówno nierówne traktowanie w pracy, jak i różne formy przemocy psychicznej wobec pracownika. Niestety mobbing w pracy to zjawisko dość powszechne. Kiedy można powiedzieć, że dana osoba dopuściła się mobbingu?

Najczęściej stosowane praktyki mobbingowe polegają na działaniach uniemożliwiających pracownikowi swobodne wypowiadanie się, osłabiających więzi społeczne i obniżających reputację pracownika, utrudniających wykonywanie czynności zgodnych ze stanowiskiem pracy. Czasami oprawca ma na celu doprowadzenie do złożenia wypowiedzenia przez pracownika lub uniemożliwienie mu wykonywania pracy.

Rodzaje mobbingu

W powszechnym przekonaniu o mobbing można mówić, gdy przełożony stosuje praktyki terroru psychicznego, które kierowane są pod adresem podwładnego. Warto jednak wiedzieć, że mobbing w miejscu pracy może przyjmować różne formy i występować w różnych konfiguracjach. 

Ze względu na podmiot mobbera możemy wyróżnić dwa rodzaje mobbingu – mobbing prosty i ukośny. 

• mobbing poziomy (prosty) – występuje między pracownikami na tym samym poziomie hierarchii w firmie,

• mobbing pionowy (ukośny) – występuje na linii pracodawca – pracownik i oparty jest na różnych poziomach hierarchii zatrudnienia. W tej sytuacji oprawca wykorzystuje swoją pozycję w firmie. 

Szczególnym typem mobbingu pionowego jest tzw. staffing.

Podstawą do wyróżnienia kolejnych dwóch rodzajów mobbingu jest charakter niedozwolonych praktyk. Tutaj z kolei wymienić należy mobbing bezpośredni i mobbing niebezpośredni. Ten pierwszy przejawia się między innymi w osobistych uwagach kierowanych bezpośrednio do ofiary mobbingu. Drugi rodzaj – mobbing niebezpośredni – dotyczy zachowań mobbera, który oddziałuje na ofiarę poprzez jej otoczenie. Przykładem tego rodzaju mobbingu jest chociażby rozpowiadanie plotek na temat pracownika.

Fazy mobbingu

Mobbing w miejscu pracy może narastać. Na wczesnym etapie działania mobbera często są niedostrzegalne dla ofiary. Z czasem jednak przybierają na sile. Dlatego też wyróżnia się cztery fazy mobbingu.

• Faza I – faza wczesna

Pierwsza – faza przygotowawcza – może obejmować konflikt, który nie został poprawnie rozwiązany. Wówczas ofiara mobbingu może być nawet nieświadoma potencjalnego niebezpieczeństwa i żyć w przekonaniu o możliwości rozwiązania sporu i zażegnania sytuacji kryzysowej. Podstawą konfliktu może być błahostka lub poważniejsze nieporozumienie. Istotne jest to, że konflikt wzbudził silne emocje u mobbera. Na tym etapie ofiara niedostrzegając systematyczności pewnych zachowań opracy, próbuje go tłumaczyć i usprawiedliwiać, ignorować nieodpowiednie zachowanie mobbera. Nie zdając sobie sprawy z faktu, że prześladowca obrał ją sobie za cel, nie potrafi odpowiednio reagować na jego zaczepki. 

• Faza II – faza eskalacji i walki ofiary 

W drugiej fazie mobbingu mamy już do czynienia z widoczną eskalacją problemu i rozpoczęciem pewnego rodzaju walki ofiary. Oprawca zwiększa częstotliwość swoich zachowań, np. zaczyna coraz głośniej komentować pracę ofiary, publicznie ją upokarzać. Rozpoczyna się proces degradacji pracownika w grupie. Z kolei u mobbowanego wszystkie te działania prowadzą do ciągłego stresu i napięcia, powodując pogorszenie stanu fizycznego i psychicznego. Następuje spadek wydajności u ofiary mobbingu, a każde wyjście do pracy wiąże się z ogromnym napięciem psychicznym.

• Faza III – faza nasilenia się agresji mobbera

Kolejna faza to faza nasilenia się agresji mobbera i widoczna degradacja ofiary w grupie. Utrwalenie pewnych zachowań mobbera przechodzi już w etap stabilnego mobbingu. Prześladowany pracownik staje się kozłem ofiarnym ponoszącym odpowiedzialność za każde niepowodzenie w zespole. Otoczenie rozpoczyna separację od ofiary, która zostaje sama ze swoim problemem. Doświadczający mobbingu pracownik ma poczucie zaszczucia, odczuwa lęk i silny stres uniemożliwiający normalne wykonywanie obowiązków zawodowych. 

• Faza IV – faza degradacji ofiary 

W ostatniej fazie mamy do czynienia z degradacją ofiary, zarówno na gruncie fizycznym, jak i psychicznym. Mobbingowany, który poddawany jest nieustannemu terrorowi psychicznemu, nie jest w stanie wykonywać swoich obowiązków. Problemy w pracy i wycieńczenie psychiczne oddziałuje także na sferę osobistą pracownika. Jest on zastraszony i zrezygnowany. Załamanie psychiczne może prowadzić do stanów depresyjnych, a nawet myśli samobójczych. 

Jak rozmawiać z mobberem?

W drugiej fazie mobbingu ofiara staje się świadoma sytuacji, w jakiej się znalazła. Systematyczność pewnych zachowań ze strony prześladowcy może świadczyć już o stabilnym mobbingu. Wówczas warto mówić o tym głośno. Pamiętajmy, że mobber liczy na mileczenie ofiary, gdyż brak zdecydowanej reakcji stanowi dla niego zachętę i grunt do dalszego znęcania się. To właśnie dlatego tak ważne jest głośne mówienie o dyskryminacji, prześladowaniach i mobbingu. Jeśli zauważysz powtarzalność pewnych schematów i masz poczucie, że padłeś ofiarą mobbingu, mów o tym głośno. 

W rozmowie z mobberem wyraźnie zaznacz swoje granice i powiedz, że nie godzisz się na takie traktowanie. Miej jednak na uwadze, że mobber zwykle jest przekonany, że nie robi niczego złego. Nie ma poczucia, że dręczy ofiary, a jeśli nawet jest tego świadomy, szansa, że otwarcie przyzna się do nękania i przeprosi, jest niewielka. Efektem mogą być więc bezowocne rozmowy i konieczność podjęcia kolejnych kroków. Wówczas warto unikać pozostawania sam na sam z prześladowcą i dbać o to, by rozmowy z nim zawsze odbywały się w towarzystwie innych osób. W sytuacji, gdy ofiara zdecyduje się wnieść oskarżenie o mobbing, to właśnie one będą świadkami w sprawie. 

Jak udowodnić mobbing w pracy?

Oskarżenie o mobbing, pozew o mobbing i w końcu odszkodowanie za mobbing – droga do udowodnienia niezgodnych z prawem praktyk nie będzie prosta. Niestety udowodnienie mobbingu jest dość trudne. Ofiara musi posiadać wiarygodne dowody, które będą wskazywały na powtarzalność zachowań oprawcy i zakwalifikowanie jego czynu jako działanie niezgodne z prawem, jakim jest mobbing.

• Wiadomości tekstowe dotyczące mobbingu

Ofiara mobbera powinna odnotowywać wszystkie szykany, wraz z miejscem i okolicznościami, w jakich do nich doszło. Należy zachować wszelkie wiadomości e-mail i SMS, które dowodzą o terrorze psychicznym ze strony mobbera. 

• Świadkowie mobbingu

Niezwykle istotne może być również zebranie świadków, którzy potwierdzą, że zachowania mobbera miały miejsce. Miejmy jednak na uwadze, że bardzo często będą to osoby z naszego otoczenia zawodowego, które nie zechcą występować w sądzie przeciwko swojemu przełożonemu czy współpracownikowi. Zdarza się niestety, że ofiara mobbingu jest sama, a zespół bagatelizuje jej doświadczenia lub też kadra zarządzająca nie chce przyznać, że w szeregach firmy dochodzi do niewłaściwych praktyk. Mimo wszystko warto poszukać zaufanej osoby w otoczeniu, która przełamie taki krąg milczenia. Warto pamiętać, że oprawca mógł już wcześniej dopuszczać się szykanowania innej osoby, która także została zignorowana albo milczała z uwagi np. na lęk przed zwolnieniem.

Czytaj także: Zwierzenia w pracy – kogo obdarzyć zaufaniem? Dlaczego warto zachować ostrożność?

Co więcej, warto przypomnieć pracodawcy, że działania antymobbingowe w zakładzie pracy są jego prawnym obowiązkiem, a zaniechując ich – łamie prawo.

Ofiara powinna także zadbać o dokumentację medyczną i psychologiczną. Potwierdzi ona prowadzenie leczenia i zaświadczy, że wskutek mobbingu doszło do pogorszeniu zdrowia psychicznego czy fizycznego pracownika.

• Czy mobbing można nagrywać?

Każda ofiara mobbingu, zanim zdecyduje się wytoczyć proces i oskarżyć mobbera, musi jak najlepiej przygotować się do udowodnienia mu winy. Jednym z takich dowodów mogą być wiadomości głosowe otrzymywane od prześladowcy czy nagrania rozmów. Z tymi ostatnimi sprawa jednak nie jest taka oczywista. Z jednej strony – pracownik chcąc udowodnić winę mobberowi, może wykorzystywać wszelkie dostępne środki dowodowe. Z drugiej – wszystko musi jednak odbywać się w zgodzie z literą prawa. A ta nie do końca jest klarowna. 

W świetle prawa wiele wątpliwości budzą nagrania dokonywane bez zgody rozmówcy. Warto wiedzieć, że w orzecznictwie sądów nie ma zgodności, co do dopuszczania tego typu dowodów w sprawie. Sąd może nie dopuścić niektórych materiałów dowodowych. Jeśli uzna, że nagrania rozmów z pracodawcą są niezgodne z zasadami współżycia społecznego, odrzuci dowód w sprawie. 

Gdzie zgłosić mobbing w pracy?

Mobbing w pracy należy bezwzględnie zgłaszać. Mobber musi ponieść karę, a pokrzywdzony pracownik ma prawo domagać się zadośćuczynienia za całokształt doznanej krzywdy. By móc dochodzić swoich praw, warto wiedzieć, gdzie należy zgłosić mobbing w pracy. 

Niedozwolone zachowania mające na celu poniżenie, upokorzenie czy lekceważenie pracownika powinny być zgłaszane przede wszystkim przełożonemu. W sytuacji, kiedy to właśnie z jego strony pracownik doświadcza mobbingu, problem należy zgłosić pracodawcy lub pracownikowi wyższego szczebla. Warto także zasygnalizować problem pracownikowi działu kadr, jeśli taki funkcjonuje w firmie. Ofiara mobbingu może zgłosić ten fakt także bezpośrednio do Państwowej Inspekcji Pracy lub sądu pracy. 

Co grozi za mobbing?

Mobber nie jest bezkarny. W świetle prawa, osoba stosująca mobbing może ponieść zarówno odpowiedzialność karną, jak i cywilną. Podstawą do złożenia pozwu o mobbing i wytoczenia procesu jest rozwiązanie umowy o pracę z powodu mobbingu. W tym celu ofiara musi złożyć konieczne oświadczenie wraz z podaniem mobbingu jako przyczyny odejścia z pracy. Z tytułu mobbingu można domagać się odszkodowania.

Według Kodeksu pracy ofiara mobbingu ma prawo domagać się od pracodawcy odszkodowania za doznaną krzywdę, jeśli doszło u niej do rozstroju zdrowia. Ofiara terroru psychicznego w pracy, licząc na odszkodowanie za mobbing, musi uzbroić się w cierpliwość. Pierwszy etapem sprawy będzie udowodnienie, że mobbing był w ogóle stosowany. Drugim etapem będzie natomiast przeprowadzenie czynności mających na celu zbadanie, czy mobbing w pracy przyczynił się do rozstroju zdrowia ofiary.

W przypadku, gdy prześladowanie nie będzie nosiło znamion przestępstwa, czyn mobbera będzie podlegał pod przepisy Kodeksu cywilnego. Przykładowo, Kc wymienia dobra osobiste człowieka, a także roszczenia majątkowe i niemajątkowe, jakich można domagać się z tytułu naruszenia tychże dóbr. Niemniej mobbing może zostać także uznany za przestępstwo.

Kolejne kary przewidziane są wówczas, gdy ofiara mobbingu dozna ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (w przypadku czynu umyślnego minimum 3 lata pozbawienia wolności (art. 151 KK), a jeśli w efekcie ofiara poniesie śmierć, od 5 lat do 25 lat pozbawienia wolności lub dożywotniego pozbawienia wolności (art. 156 KK)). Podsumowując, mobbing może mieć różne konsekwencje z tytułu prawa karnego, zależnie od zakwalifikowania czynu.

Niesłuszne oskarżenie o mobbing – jak zareagować?

Podobnie, jak mobber może ponieść odpowiedzialność za swoje czyny, tak pracownik, który niesłusznie oskarża inną osobę, np. przełożonego o mobbing, nie pozostaje bezkarny. Oskarżenie o mobbing jest niezwykle krzywdzące. Narusza dobre imię, potrafi zniszczyć karierę i nawet doprowadzić do zniszczenia wizerunku firmy na rynku. Dlatego jeśli oskarżenie o mobbing jest bezpodstawne, należy domagać się ukarania osoby, która dopuściła się zniesławienia. W przypadku, gdy działania te nie przyniosą żadnych rezultatów, należy podjąć kroki prawne. W pierwszej kolejności warto skierować do oskarżającego oficjalne wezwanie do zaprzestania rozpowszechniania nieprawdziwych informacji. Jeśli i to nie przyniesie oczekiwanych skutków, pozostaje pozew o naruszenie dobrego imienia.